Yeni jenerasyon sahafların kıssalarını kayıt altına almak, bitmez tükenmez menakıplarını bir nebze olsun anlatmak” üzere bir Sahaflar Kitabı tasarlıyor İsmail Kara. Bu tasarının ne kadar geriye gittiğini kestirim etmek sıkıntı değil. Zira Rize’den İstanbul’a geldiği 1969 yılında, birinci alışıp ısındığı yerler ortasında Sahaflar Çarşısı ile Beyaz Saray Kitapçılar Çarşısı da var. O günden bugüne Kara’nın sahaflarla alakasının rahmetinin yansımalarını, kaleme aldığı akademik metinlerle deneme yazılarında açıkça görmek mümkün. Sahaf seyahatleri sırasında rastladığı Mehmed Akif’e ilişkin birkaç mektup, Abdülhamid devrine ilişkin yasaklı bir risale ya da eski ile yeni ortasında bocalayan bir müftü efendinin tercüme-i hal varakası… Bütün bu sahaf ganimetlerini ya müstakilen ya da geniş bir dipnotta -çoğu vakit maceralarıyla birlikte- cömertçe paylaşır, biz okurlarla İsmail Hoca.
12 YIL SÜREN MACERA
Kara’nın, kendisi üzere sahaf müdavimi olan öğrencileri Fulya İbanoğlu ve Filiz Dığıroğlu’nu sahaflarla röportajlar yapmaya yönlendirmesiyle “Sahaflar Kitabı”nın macerası da başlamış. İkili, işe 2009 yılında, daima gittikleri, Kadıköy’deki sahaflarla başlamış. Amaçları İstanbul’daki bütün sahaflarla sohbetler gerçekleştirmekmiş. Lakin Kadıköy sahaflarıyla röportaj süreci o kadar vakit almış ki, birkaç istisna dışında Beyazıt’a ve Beyoğlu’na uzanamamışlar. 2009’da başladıkları röportajlara son noktayı 12 yıl sonra, 2021’de koymuşlar.
HEM SAHAFIN HEM SAHAFİYENİN SERÜVENİ
Fulya İbanoğlu ve Filiz Dığıroğlu, bu röportajlarda sahafların kendi hayat serüveni yanında mesleksel seyahatleri boyunca karşılaştıkları pahalı kitaplar, elyazmaları ve dokümanların kıssalarına odaklanıyor, kültür tarihine “sahafın penceresinden” bakmayı deniyorlar. Penceresinden baktığımız sahaflara ise İsmail Özdoğan, İsmail Erünsal, Hilmi Merttükmen, Lütfü Seymen, Emin Nedret İşli, Asuman Bektaş, Lütfi Bayer ve Bahtiyar İstekli. Ayrıyeten Ömer Erdem’den Sabri Koz’a, Mustafa Kutlu’dan Heath Lowry’e, Erol Üyepazarcı’dan Ayhan Aktar’a pek çok müellif ve araştırmacı da müdavimi oldukları sahafa dair lezzetli ve sempatik metinler kaleme getirmişler.
GÜZEL SAHAF KİMDİR?
Aziz ve hoş bir meslek olarak tanımladığı sahaflığın çok emek istediğini, daima okumak, öğrenmek, çalışmak gerektirdiğini söyleyen Emin Nedret İşli’ye nazaran lakin hafızası kuvvetli, dikkatli ve araştıran şahıslar düzgün sahaf olabilir. Gerçek sahaf ise meslek adabı gereği, kitabı uygun bir fiyata ehline ulaştırandır: “Sahaf elinden geçen bütün hoş yapıtları kendine ayıramaz. Bu hoşlukları ehline, gerçek meraklısına, onu okşayacak, koruyacak, okuyacak muhibbine tevdi eder. Yıllardır aradığı bir kitabı bulup ehline, ilgilisine, ondan yararlar sağlayıp yazılar yazacak olan erbabına sunmak da büyük bir keyiftir.”
ESKİCİLER, ANTİKACILAR VE HURDACILAR
Kitap ve dokümanların sahaflara intikal edişi de çok değişik yollarla oluyor. Mesela tarihi pahası yüksek lakin hali perişan dokümanlar çoklukla eskici, antikacı ve hurdacılardan sahaflara akıyor. Bahtiyar İstekli, bu gerecin değerlendirilmesi istikametinde izlediği yolu şöyle tanım ediyor: “Bu çeşit materyalleri herkes bilmiyor, anlayacak özelliklere sahip olmanız lazım. O evrakları okuyup anlayıp tarih içinde bir yere oturtabilmeniz lazım. Ne mana tabir ediyor, bizim tarihimizde yeri nedir, az mı pahalı çok mu pahalı? Tüm bunlara bir manada biz karar veriyoruz ve hasebiyle ona tarihi bir yer kazandırmış oluyoruz. Antikacılar ve eskiciler eline geçen gereçten olabildiğince para kazanmaya bakıyor, öteki taraflarıyla ilgilenmiyorlar. Onlar alıp-satma sıkıntısında. Biz de alıp tahlil ederek onu bir yere oturtup ilgilisine, yararlı olabilecek yerlere ulaştırıyoruz.”
KÜTÜPHANEDE ŞIK DURSUN DİYE…
Lütfü Seymen de kitabı satarken hakikat beşere satmanın gerekliliğini vurgular, kitabı alacak kişinin sempatikliği, çalışkanlığı ve üretkenliğinin de kıymetli kriterler olduğunu ekler. Elbette bu türlü müşterilerin her vakit bulunması mümkün değildir. “Eve mobilya yaptırdım ve sekiz metrelik rafım boş, buraya koyacak kitap istiyorum” diyen de çıkar karşısına, “Antalya’da falanca zengine mesken yapıyorum, onun çalışma odasına koyacak hoş ve ciltli kitaplara gereksinimim var” diyen de: “Almanca, Fransızca ciltli Larouseları ya da jeoloji, fizik kitaplarını yalnızca cildi hoş, kütüphanede şık dursun diye alan beşerler da biliyorum. Bu mantıkla Antalya’ya çuvalla kitap sattım. Sattığım iç mimara da ‘Bu kitapları kütüphane sahibi görünce ne diyecek?’ dedim. ‘Adam o denli istiyor abi, sen tasalanma’ dedi.”
SAHAFİYE KİTABIN 4 KRİTERİ
Pekala bir kitabın “sahafiye” olabilmesi için neler gereklidir? Merhum sahaf Hilmi Merttürkmen bir kitabın sahafiye sayılması için on, hatta yirmi konu olduğunu belirtiyor ve dört aslı şöyle sıralıyor: Ender olacak, kitap aranacak, müellifi meşhur olacak, kondisyonu güzel olacak. Fakat müşterinin gönlünün olması için bu kriterlerin bir ortada bulunması birden fazla vakit yetmez: “Şimdi kimi müşteri tezhipli ister, kimi sanatlı olmasına aldırmaz, kimine istediği kitabı bulursun tarihi çok eski değil der, eskiyi bulur götürürsün bunda kayıt mühür yok der, onu bulursun bu kez da resmi yok der, resimlisini bulursun resmi renkli değil der. Onu da bulursun yani istediği her şeyi tamam nüsha götürürsün bu kere da ‘Bende var bundan’ der. Daha doğrusu alıcı o ya, alana kadar o kadar değerli bir şey olmadığını ima eder, zira kıymet atfederse satıcı uyanır, çok para ister fikri vardır, pazarlıkla alakalı bir durum aslında. Yani kimse ucuza alma ihtimalini kaçırmak istemez.”
100 YIL SONRASI İÇİN
“Sahaflar Kitabı”, kitapları ve kütüphaneleri seven, sahaf ve kitapçı gezmekten büyük bir zevk duyan, ayrıyeten bu mevzulara dair yazılanları okumaktan haz alan herkesin elinden bırakamayacağı bir eser. Pek birden fazla vesika pahasındaki görselleri, hatıra fotoğrafları ve ihtimamlı dizaynıyla birebir vakitte seyirlik bir kitap da olmuş. Olağan 100 yıl sonra, günümüzün sahafları üzerine araştırma yapacak tarihçilerin de işlerini enikonu kolaylaştıran eşsiz bir kaynak “Sahaflar Kitabı”.
BAĞLARBAŞI NE DEMEK?
Osmanlı kültür tarihi araştırmalarının duayenlerinden Prof. Dr. İsmail Erünsal, bu kitapta karşımıza sahaf kimliğiyle çıkıyor ve sahaf terminolojisinden “bağlarbaşı” tabirini anlatıyor: “Bu bir sahaf tabiridir. Bir sahaf bir yere sarfiyat, kitap alınacaksa alınma teklifi verir, alır. Lakin ortama bakıp alınamayacağına kanaat getirirse olağandışı bir fiyat teklif eder ve satıcı o fiyatı duyunca başında o sayı yer eder. Artık o malın ederi satıcı için o astronomik sayıdır. Mesela otuz liralık şeye ‘Bu yüz elli eder, ancak şu anda benim durumum müsait değil yoksa ben bunları alırdım’ der. Artık geçmiş olsun, satıcının başına o sayı girdi bir sefer ve satıcı o fiyat üzerinden pazarlamaya çalışır tabi kimse o fiyatı vermez. En sonunda satıcı bıkar ve birinci önüne gelene o kitapları yirmi liraya verir. Bağlarbaşı ‘Biz artık o kitabı bağladık kimseye satıl(a)maz’ demektir.”
BEN ÖLDÜKTEN SONRA KIZIMA KALSA DAHA YETERLİ OLUR
Lütfü Seymen, “Ben de Cemil Meriç’in Kırk Ambar’ının imzalı bir nüshası var. Fiyat olarak Kırk Ambar’ın birinci baskısı elli lira ise imzalısını da yüz elli liraya satarsın. Para olarak baktığında Cemil Meriç imzalı bir kitabı yüz elli liraya satmanın benim için bir manası yok. Kütüphanemde kalması daha ehven bir şey benim için. Ben öldükten sonra kızıma kalsa daha yeterli olur.” diyor.
İSMET ÖZEL, “SAKIN ORTALIĞI TOPLAMA” KAYGISI
Sahaf müşterisinin ekseriyetle kitap sormadığını, dükkân ne kadar karışık olursa olsun eşelenmeyi sevdiğini söyleyen Asuman Bektaş yıllar içindeki izlenimlerini şöyle anlatıyor: “Kafkas’daki dükkânım küçük olduğu için orada gereç üst üsteydi. İsmet Özel daima “Sakın ortalığı toplama” sıkıntısı. Fotoğraflar, haritalar, evraklar, kitaplar… Hem sıcak hem de yorucu bir yerdi. İsmet Özel üzere müşteriler saatlerini geçirirlerdi. Mesela bir defasında Murat Evrak geldi. Birinci tanışmamdı, “Ne içersiniz?” diye sordum, “Sade kahve alırım” dedi. Çabucak “Osmanlıca kitaplarının olduğu kısım neresi?” diye sordu ve akşama kadar dükkânda vakit geçirdi. Kimseyle lak lak etmedi. Dükkâna onunla sohbet etmek için tahminen yirmi otuz kişi girdi, kısa kısa yanıtlar verdi, kitaplara döndü. Bütün kitapları tek tek taradı. Bu başka bir kültür.
SAHAFLARIN FATİH-HARBİYE’Sİ
Lütfi Bayer, Peyami Safa’nın “Fatih-Harbiye” romanına atfen sahafların da bir Fatih-Harbiyesi olduğunu söylüyor: “Batı kaynaklı kanıyı ve Batılı olmayı öne çıkaran kitapları satmayı tercih eden kitapçılar Beyoğlu ve etrafında yer almışlar. Kendi kıymetlerimizi, Doğu’nun fikriyatını temsil eden kitapları bulunduran yerler de Beyazıt sahafları olmuştur. Lakin bunların vakit içinde yaptıklarına bakıldığı vakit, içinde yaşadıkları toplumun geçirdiği değişimlere adapte olup bunları benimsedikleri üzere, karşı bir tutum da geliştirdiklerini görmüyoruz. Lisan İhtilali yapıldığında ne yazılı, ne kelamlı kaynaklarda Beyazıt sahaflarından birinin olup bitene karşı çıktığına dair bir şey öğrenmiyoruz. Nasıl ki üniversite etrafı, aydınlar bu değişime reaksiyonsuz kaldı, çok azı yerini yurdunu terk etmeyi göze aldıysa, sahafların da pek birçok bu olup bitenleri kabullenmiştir.”